Irak’ın yağmalanan kadim tarih
yazma eserler ( 06.04.2018 )
Irak’ın yağmalanan kadim tarihi : yazma eserler
Yazma eserler, kültürel kimliğin hem bir parçası hem de kadim geçmişin en yakın tanıkları. Tarihi yüzyıllar öncesine dayanan medeniyetler ülkesi Irak’ta da nadir yazma eserler, kadim Kur’an-ı Kerim nüshaları, siyerler ve ulemaya ait tarihi yazma eserler bulunuyor. Irak’taki el yazmaları sadece bunlar sınırlı değil elbette; İslamiyet öncesine ait el yazmaları, sanat kitapları ve edebi yazmalar da bu engin arşivin nadide üyeleri. Özellikle ülkenin başkenti Bağdat’ta Abbasi ve Osmanlı İmparatorluğu dönemine ait yazma eserlerin değerli nüshaları mevcut.
Irak’ın yağmalanan kadim tarihi: yazma eserler
Kadim ülke Irak’ta yazma eserler evvela Dâru’l-Kütüb ve’l Vesâik’te muhafaza ediliyordu, merkezin yılar içerisinde değişime uğrayıp gelişmesi sayesinde, döneminin en büyük ve en kapsamlı el yazmaları merkezlerinden birisi haline geldi. Zaman ilerledikçe el yazması eserleri bünyesinde barındıran başka merkezler inşa edildi; dar Saddam el Mahtutat ve Irak’ın devrik lideri Saddam Hüseyin’e ait şahsi kütüphane bunlardan yalnızca ikisi.
ESERLERİN BİR KISMI KÖKLÜ AİLELERCE SAKLANIYOR
Bir dönem, ülkedeki Irak Milli Kütüphanesi içerisinde de kıymetli el yazmalarının muhafaza edildiği bir oda mevcuttu ve şehirdeki en güvenli ve merkezî yerlerden biri olduğu için bazı el yazması eserler burada saklanıyordu20
ESERLERİN BİR KISMI KÖKLÜ AİLELERCE SAKLANIYOR
Devletin güçlü olduğu dönemlerde birçok yazma eser kayıt altına alındı ancak kimi köklü ailelerce bu eserler saklandı. Bu denli kıymetli eserleri evlerinde saklamalarının iki açıklaması olabilir; ya çalınmasından endişe ettikleri için kimseye konusunu dahi açmıyorlar, ya da tarihe tanıklık etmiş bu eserlerin ehemmiyetinin farkında bile değiller.20
İŞGAL ÖNCESİ YAZMA ESERLER KATI KURALLARLA KORUNUYORDU
Amerikan işgalinden sonra Irak’taki yazma eserleri koruma konusundaki katı kurallar ve ihlali söz konusu olduğunda verilen ağır cezalar değişime uğradı; el yazmalarının kültür mirası olarak addedildiği ülkede dışarı kaçırılan eserler için idam cezası ve hapis cezası uygulanıyordu. Amerikan işgalinden sonra ülkede bu yazma eserler, korunduğu merkezlerden güvenlik endişesi sebebiyle istihbarat binasına taşındı. Başlarda, bu eserlerin mahzene taşındığından haberi olmayan Amerikan işgalci güçler, ilerleyen zamanlarda içeriden aldıkları destek ile bu yazmalara erişmeyi maalesef başardılar.20
İŞGAL ÖNCESİ YAZMA ESERLER KATI KURALLARLA KORUNUYORDU
Irak Savaşı’ndan sonra bu el yazması nadide eserler yağmalandı, bertaraf edildi, yurt dışına kaçırıldı ve kastî olarak imha edildi. İşgalci Amerikan güçleri bu eserlerin tahrip edilmesi ve kaçırılmasına asla karşı koymadı.20
ABD SÖZÜNDE DURMADI
Kaçırılan ve tahrip edilen yazma eserlerin restorasyonu ve iadesi konusunda Irak idaresi ve NARA arasında anlaşma imzalandı ve bu anlaşmaya göre eserler iki yıl içerisinde iade edilecekti ancak hiç biri Irak hükümetine teslim edilmedi. Başka ülkelere gönderildiği konusunda kuvvetli ihtimaller mevcut ve bu tarih kokan yazma eserlerin akıbeti konusunda hiçbir bilgi yok.
ABD SÖZÜNDE DURMADI
Amerikan yönetimi altında bu eserler yağmalanmadan önce; Bağdat’taki Evkaf Kütüphanesi’nde 5 bin 147, Naji Mahfuz Koleksiyonu’nda 662, Qadiriya Kütüphanesi’nde ise 1544 el yazması korunuyordu.
ABD SÖZÜNDE DURMADI
Öte yandan Basra’daki 3 ayrı kütüphanede 10’u Türkçe olmak üzere 2 bin 114 eser yer alırken, Dohuk’daki bir kütüphanede 16, El Divaniye’de 2 ayrı kütüphanede 236, El Hilla’da 4 ayrı kütüphanede 86, Erbil’deki 2 kütüphanede 10’u Türkçe 50, Nasıriye’deki 3 kütüphanede 304, Samarra’daki 2 kütüphanede ise 41 el yazması bulunuyordu.
82 BİN 258 EL YAZMASININ SON DURUMU BİLİNMİYOR
Kerbela’daki 19 kütüphanede ise çoğunluğu fıkıh, kelam, Kuran, mantık, felsefe, edebiyat, dil ve gezi konularında yazılmış Farsça ve Arapça 2 bin 337 el yazması yer alıyordu. Kerkük’teki 5 kütüphanede 23’ü Türkçe toplam 117 yazma eser korunurken, Musul’daki 9 ayrı kütüphanede ise 135’i Türkçe olmak üzere toplam 6 bin 810 yazma eser bulunuyordu. Necef’deki 17 kütüphanede ise 20’si Türkçe toplam 12 bin 159 el yazması korunurken, Süleymaniye’deki 2 kütüphanede 17’si Türkçe toplam 4 bin 430 el yazması, El Samava’da 11, Saddam’ın doğduğu kent olan Tıkrit’te 28, El Zubayir’de ise 25 el yazması yer alıyordu.
82 BİN 258 EL YAZMASININ SON DURUMU BİLİNMİYOR
Türkçe el yazmalarının 1279’u Bağdat ve 4 bin 412’si ise Irak Ulusal Kütüphanesi’nde korunuyordu. Savaşın ardından yağmalanan Irak’ın 113 kütüphanesinde bulunan toplam 82 bin 258 el yazmasının son durumu bilinmiyor. Savaştan önce 4 bin 412 nadir eserin korunduğu Irak Ulusal Kütüphanesi’nde ayrıca 417 bin cilt kitap da yer alıyordu.
82 BİN 258 EL YAZMASININ SON DURUMU BİLİNMİYOR
Yazma eserlerin ülke dışına çıkarılmasına bilerek göz yumulmasından sonra yanan Daru’l-Kütüb ve’l-Vesaiki’l-Irakıyye’de el yazmalarının %50’si, kitaplarında %32’si yok edildi.
BAZI ESERLER KASTEN İMHA EDİLDİ
Yahudilerin Filistin’i işgaline dair birtakım tarihi vesikalar Irak Milli Müzesi’ndeyken yok edildi, mahzenlerde muhafaza edilen yazmalardan bir kısmı ise kaçırıldı. İsrail Millî Kütüphanesi, İslam dünyasına ait çok sayıda nadir eserlere sahip… Ancak İsrail Millî Kütüphanesi’nde bulunan nadir eserlerin buraya nasıl getirildiği ile ilgili tartışmalar devam ediyor; Mescid-i Aksa el Yazmaları Bölümü Başkanı Barikat ise İsrail kütüphanelerinde bulunan eserlerden bazılarının Irak işgali sonrası Irak Millî Kütüphanesi’nden çalınarak getirilmiş olabileceği ifadesi de bu ihtimallerin gerçek olabileceği kuşkusunu kuvvetlendiriyor.
BAZI ESERLER KASTEN İMHA EDİLDİ
1982 yılında kurulan ve 5 milyondan fazla kitabın bulunduğu İsrail Milli Kütüphanesi’nde, İslam ve İslam tarihine ilişkin 100 bin kitap ve 2 bin el yazması eser bulunuyor. İsrail’deki kütüphane, 600 yıl önce yazılmış ve Sultan I. Selim’in mührünün bulunduğu şahsi mushafı da bünyesinde barındırıyor.
BAZI ESERLER KASTEN İMHA EDİLDİ
İsrail Millî Kütüphanesi’nde, saf altınla bezenmiş ve İslamî nakışlarla süslü, tarihi 1200 yıl öncesine dayanan Kûfî hattıyla yazılmış bir Kuran-ı Kerim mushafı da bulunuyor.
BAZI ESERLER KASTEN İMHA EDİLDİ
İsrailliler bu eserleri satın aldıklarını iddia ederken, Filistinliler bu eserlerin bazılarının ABD işgali sonrası Bağdat’tan yağmalanarak İsrail’e getirildiğini söylüyor.
BAZI ESERLER KASTEN İMHA EDİLDİ
Irak’ın işgal döneminde, eserlerin tam anlamıyla kayıt altına alınmış olmaması ve bölgenin Amerikan himayesine geçmiş olması büyük talihsizlik; zira Amerikan kontrolü altında yağmalanan bu eserler sıkı kontrol altındaydı ve halk onların bilgisi dışında kat’i surette eserlere erişemiyordu. Bu durum, Amerika güçlerinin yağmayı gerçekleştirdiği ve bu eyleme yardım ettiği ihtimallerini kuvvetlendiriyor çünkü yerli halkın bu sıkıyönetim altında bunu gerçekleştirme ihtimali yok.
SADDAM HÜSEYİN’İN ŞAHSİ KÜTÜPHANESİNDEKİ ESERLER KORUNUYOR
Devrik liderin özel kütüphanesindeki eserler korundu; dönemin kütüphane müdürü, Usame bey tarafından Amerikan işgalci güçlerin bu gizli mahzene erişmeleri engellendi ve buradaki eserler kaçırılmaktan kurtuldu.
SADDAM HÜSEYİN’İN ŞAHSİ KÜTÜPHANESİNDEKİ ESERLER KORUNUYOR
İşgal sonrası kaçırılan yazma eserlerin ülkeye geri çağrılması konusunda ciddi gayretler söz konusu ancak henüz bu tarihi eserlerin yer tespiti çalışmaları sürüyor. Bu süreçte Japonya ve İsviçre iade hususunda ciddiyetle yardımcı olurken, ABD ve İngiltere bu konuda işbirliğine yanaşmamakta ısrarcı tavrını sürdürüyor.
SADDAM HÜSEYİN’İN ŞAHSİ KÜTÜPHANESİNDEKİ ESERLER KORUNUYOR
El yazmaları, tarihin yalan söylemeyen tanıklarıdır, tarihi eserler, bir toplumun geçmişinin izleri ve geleceğinin güvencesidir. Amerika gibi köklü bir geçmişe asla sahip olamamış ve kültür hazinesinden yoksun bir milletin, Irak gibi kadim bir geçmişe sahip, medeniyetlerin beşiği sayılan bu toprakların paha biçilemez vesikalarını çalarak kendilerine mal etmeye çalışması da, tarihe duyduğu saygının bir ölçütü olarak sayılabilir.
Irak’ta müzeler ve kütüphaneler yağmalanıp kundaklandı. Binlerce el yazması kitap ya çalındı, ya alevlere teslim edildi. Atlas, beş binden fazla eşsiz el yazması eserin saklandığı Evkaf Kütüphanesi’nin katalogunu inceledi ve yok olan kitaplardan küçük bir liste hazırladı. Bu liste, yok edilen değerin ne denli büyük olduğunu göstermeye yetiyor.
Bağdat uzun dönem İslam dünyasının başkentiydi ve 20. yüzyılın başına kadar da bu önemini kaybetmedi. Ama geçtiğimiz aylarda yerle bir edildi. Tıpkı Hülagü’nün orduları gibi, George W. Bush’un orduları da kendilerinde olmayanı yok etmek için ellerinden geleni yaptılar. Bağdat’taki Saddam el Mahtutat’ın (Saddam El Yazmaları Kütüphanesi) yakıldığını duyduğumuzda içimiz titremişti. Çünkü Irak’ın her yerinden toplanan el yazmalarının bu kütüphanede saklanıyordu. Ardından Evkaf Kütüphanesi’nin yandığı haberi geldi. Artık hiçbir şey kalmamış olmalıydı.
Saddam el Mahtutat’taki el yazmalarının, savaştan önce şehir merkezine uzak küçük bir camiye kaldırıldıklarını duyduk sonra. Yüreğimize bir miktar su serpildi. Yaklaşık 40 bin el yazması kurtulmuştu. Milli Kütüphane’deki on binlerce eserden ise geriye külden başka bir şey kalmamıştı. Fakat Evkaf Kütüphanesi’nden gelen fotoğraflar felaketin büyüklüğüne ışık tutuyordu.
Evkaf Kütüphanesi de tıpkı Saddam el Mahtutat gibi Irak’ın her yerine dağılmış, küçük kütüphanelerden toplanan kitaplarla oluşturulmuştu. Bu işe 1960’larda başlanmış, 1980’lere kadar da toplama işlemi devam etmişti. Nihayetinde toplanan el yazması sayısı beş bini bulmuştu. Artık hiçbir şey kalmadı.
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Profesörlerinden Hüseyin Atay yaklaşık 20 yıl önce bu kütüphanede kısa bir süre çalışma olanağı bulmuş, gelirken de yanında kütüphanenin iki ciltlik katalogunu getirmişti (Katalog, Abdullah el Cuburi tarafından 1973’te hazırlanmış). Aşağıda bu katalogun İslam eserleriyle ilgili ilk cildinden seçilmiş bazı yazar ve eser adlarını bulacaksınız ve özellikle İslam ilimleriyle bir miktar tanışık olanlarınız yakılan kütüphanenin herhangi bir kütüphane olmadığını hemen anlayacaklar.
İslam aleminin en büyük imam ve düşünürlerinden İmam Azam’ın, İmam Şafii’nin, İmam Hanbel’in ve İmam Malik’in kitapları vardı bu kütüphanede. İbn Teymiye’nin, İbn Sina’nın ve daha kimlerin. Aşağıdaki isimleri ve kitapları seçerken (bütün kitabı yayımlamak mümkün olmayacağı için) birkaç noktaya dikkat ettim. İlki, daha çok bilinen İslam alimlerinin isimleri ve kitaplarıydı. İkincisi ise kütüphanenin tüm İslam coğrafyasına ilişkin bilgiyi nasıl topladığını göstermeye çalıştım. Kastelani, Endülüsi, Kaşani, Boluvi, Bosnevi, Halebi, Dımişki …lakaplarıyla bilinen onlarca İslam aliminin eserleri yer alıyordu Evkaf Kütüphanesi’nde… Hemen bütün mezheplerin alimleri yer alıyordu. Ve bir de “müellifi meçhul”ler vardı. Yazarı çoktan ölüp gitmiş ve belki de giderken, geriye bir eser bırakmış olmanın iç rahatlığını yaşamıştı. “Müellifi meçhul”ler de diğerleri gibi yandılar. Onların elleriyle, gönülleriyle ve akıllarıyla yazmış olanlardan hiçbir iz kalmadı artık ve bu suçun faili hepimizce malum.
Ne yazık ki yapabileceğimiz tek şey, artık hiçbirine dokunamayacağımız bu kitaplardan küçük bir liste vermek.
Tefsir
– Ebu İhsan Ali bin Ahmed bin Mehmed bin Ali, d. 468 (m. 1075), el Vahidi, Esbab-ı Nüzül el Kur’an,
– El Menla Hüsrev bin Mehmed bin Feramuz, d. 885 (m. 1480), Esrar El Fatiha
– Celaleddin El Suyuti, d. 911 (1505), El Aklil fi İstinbat el Tenzil
– Mehmed bin Ebubekir el Maruf Baben el Kim, d. 751 (m. 1350), Emsal el Kuran,
– Nasreddin Ebu Said Abdullah bin Ömer bin Mehmed El Beyzavi, d. 685 (m. 1286), Envar el Tenzil ve Esrar el Tevil
– Kemaleddin Ebu El Ganaim Abdülrezzak bin Ebu el Fazıl el Kaşani, d. 751 (m. 1350), Tevilat el Kur’an
– Muvafıkeddin Ahmed bin Yusuf el Musuli el Şibani el Şafii, d. 680 (m. 1281), Tebsirat el Mütezekkir ve Tezkiret el Mütedbir
– Ali bin Ahmed bin Ali bin Ahmed el Mahaimi el Hindi, d. 835 (m. 1480), Tebsir el Rahman ve Tesir el Menan Bi Baz ma Aşir el Mecaz fi El Kur’an
– Yahya bin Şerafeddin el Nuvi, d. 676 (m.1277), El Tayan fi Adab Hamlete’l Kur’an
– Mustafa bin Ali el Sakdari, d. Tuhfet ül İhvan ve Hediyetü’l Sübhan, yazım tarihi, 1104 (m. 1692)
– Ahmed bin Mehmed el Hanefi, Tuhfetü’l Ekyas fi Tefsir-i Ayet, yazım tarihi, d. 1197 (m. 1783)
– Ahmed bin Hasan el Kırmani, d.?, Tuhfetü’l Besmele, yazım tarihi 1171 (m. 1757)
– Abdurrahman bin Abdullah el Sıhli, d. 571 (m. 1175), El Tarif vel Ailan fima İbham fi El Kur’an men El Sema Alel İlim
– Takiyüddin Ali bin Abdülkafi el Sebaki, d. 756 (1355), Taalikat fi Kıraat el Kur’an, yazım tarihi, 934 (m. 1527)
– Ahmed bin Haydar el Kürdi Fahreddin, d:?, Tesir-i Ayet-el Kürsi, yazım tarihi, 1057 (m. 1647)
– Ebu Ellis el Semerkandi, d. 375 (m. 985), Tefsir-i Cüz-i Em
– Ebu Ali İhsan bin Abdullah bin Sina el Feylesof, d. 27 (m. 648), Tefsir-i Suretü’l İhlas
-Ibn Teymiye Takiyüddin, d. 728, Tefsir-i Suretü’l Kevser
* Tefsir-i Suretü’l Felak
* Tefsir-i Suretü’l Felak vel Nas
* Kaidet’ül fi el Kur’an
– Ibn Receb Abdurrahman el Hanbeli, d. 795 (m. 1393), Tefsir-i Suretü’l Nasr
Tefsir-i Suretü’l İhlas
– El Mevli Hüsrev Mehmed bin Feramuz, d.885 (m. 1480), Tefsir-i Suretü’l Bakara
– Şeyfeddin Ebu İhsan Ali bin Mehmed bin Ali El Amedi el Şalebi, d. 631 (m. 1234), Tefsir-i Suretü’l Yasin
– Abdullah bin Abbas bin Abdulmuttalip, d. 65 (m. 684), Tefsir el Kur’an el Azim
– Ebu Ellis el Semerkandi Nasır bin Mehmed el Hanefi, d. 375 (m. 985), Tefsir el Kur’an el Azim
– El Celal el Mahali Mehmed bin Ahmed, d. 864 (m. 1460), Tefsir el Kur’an
– El Vahidi ebu İhsan Ali bin Ahmed, d. 468 (m. 1075), El Tefsir el Veciz
– Necmeddin Ebu Hafız Ömer bin Mehmed el Nesfi el Maturidi, d. 537, Tesfir fi İlmt’l Tefsir
– Mehmed bin Yakub, Mücadeleddin el Firuzabad, d. 817 (m. 1414), Tesfir-i Fetha el Ahab Bitefsir Fetha el Kitab
– Ebubekir Abdüsselam bin Ahmed bin Salih el Basri, Sevab el Kur’an el Kerim, yazım yılı 554
– El İmam Gazali Ebu Hamid Mehmed bin Mehmed, d. 505 (m. 1111), Cevahir el Kur’an
– Seyyahzade Muhyiddin Mehmed bin Mislühiddin Mustafa el Kuçi, d. 951 (m. 1544), Haşiyetü’l Tefsir el Bizavi
– Katibüddin el Şirazi, d. 710 (m. 1309), Haşiyet ali el Kişaf
– Ahmed bin Yusuf bin Abdüldaim el Maruf Banan el Samin el Hali el Nahavi, d. 756 (m. 1355), El Dar el Masun fi Ulum el Kitab el Meknun
– Celaleddin el Suyuti, d. 911 (m.1505), El Dar-ı El Nazım-ı fi Fezail-i el Kur’an el Azim
– Ebu Ömer Osman bin Said el Dani el Kartabi, d. 444 (m. 1052), Risalet fi Resm el Mushaf
-Ahizade Abdülhalim bin Mehmed el Halefi, d. 1013 (m. 1604), Risalet fi El Tefsir
– El İmam el Gazali Ebu Hamid, d. 505 (m. 1111), El Risaletü’l Maznuniye
– Abdullah bin Ahmed el Kufi el Hamdani, d. 745 (m. 1344), Şerhh-i Amdeti’l Kur’an fi el Fark bin Taiz el Kur’an
– İbrahim Fasih bin Sebgetullah el Haydari, d. 1300 (m. 1883), Fasih el Beyan fi Tefsir el Kur’an
– Mahmud bin Ömer Carullah el Zemahşeri, d. 537, El Keşaf en Hakaik el Tenzil ve Uyun el Akavil fi Vechi’l Te’vil
– Ömer bin Abdurrahman el Farisi, d. 475 (m. 1082), El Keşaf ali El Keşaf
– El Fazıl bin El Hasan el Tebrizi, d. 547, Mecmua el Beyan el Ulum el Kur’an
– El Hüseyin in Mehmed El Ragıb el İsfahani, d. 502 (m. 1108), Müfredat el Faz el Kur’an
– Ebu el Kasım Hibbetullah bin Selamet bin Nasır el Bağdadi, d. 410 (m. 1019), El Nasih vel Mensuh
– Ebubekir Mehmed bin Abdulaziz el Secistani, d. 330 (m. 942), Nüzhekü’l Kalub
– Ebu El Fer Abdurrahman bin Ali bin Elcevzi, d. 597 (m. 1201), Nüzehtü’l Eyvan vel Nevazır fi
– El Eşbah vel Nezair
Hadis
– Ebu Hafız Ömer bin Bedir el Musuli El Kürdi el Hanefi, d. 622 (m. 1225), El Ahadis el Mevzuat fi El Hakim el Meşruat
– Şerafeddin Şaban bin Mehmed el Karaşi el Şair, d. 828 (m. 1425), Erbaun-i Hadisen fi el Salat vel Teslim Ali el Nebi el Kerim
– Ebu el Kasım Ali bin El İhsan bin Mehmed bin Abdullah bin Eşnuye el Yezidi, d. 511, İrşad el Sari ali İhtisar-ı Sahih el Buhari
– Şehabeddin Ahmed bin Mehmed ibn Hacer el Kastelani, d. 923 (m. 1517), İrşad el Sari Şerh-i Sahih el Buhari
– İbn Kitabe Abdullah bin Müslim el Dinuri, d. 276, Te’vil-i Muhtelif el Hadis
– Müslim bin El Haccac el Kuşeyri, d. 261, El Cami el Sahih
– İbn Kesir El Muarrih, Amadeddin İsmail bin Ömer, d. 714 (m. 1314), Cami el Mesanid vel İnsan el adi el Akvam el Sanin
– İbn Receb el Hanbeli, d. 795 (m. 1393), Risalet fi Şerh-i Ahadis-i Şerife
– El Seyyid el Şerif el Cürcani, d. 679 (m. 1280), Risalet fi el Mestalah
– Ebu Mehmed Abdulgani bin Said el Azadi, d. 409 (m. 1018), Risalet fi el Hadis el Rubai
– Süleyman bin el Aşas Ebu Davud el Secistani, d. 275, Senin Ebu Davud
– Ahmed bin Ebu el Sürur ibn Ferah el Ahami el Endülüsi, d. 699 (m. 1300), Şerh el Erbain el Nüviyet
– Hamid bin Mehmed bin İbrahim el Hitabi, d. 386 (m. 996), Şerh-i Sanin Ebu Davud
– Ebu Mehmed el Hüseyin bin Mesud el Ferai el Baguvi, d. 516, Şerh el Senet el Nebuye
– Ebu Cafer Ahmed bin Mehmed bin Selamet el Dahavi el Hanefi, d. 321 (m. 933), Şerh-i Meani el Asar el Muhtelifat el Musaverat
– Ali bin Sultan el Kazi, d. 1014 (m. 1605), Şerh-i Tuhbetü’l Fikir el İbn Hacer
– İbn Receb el Hanbeli, d. 795 (m. 1393), Şerh-i Hadis
– Ebu Ahmed bin Mehmed el Selefi, d. 576, Şerh el Erbain el Vedaniye, El İbn vdain Mehmed bin Ali bin Abdullah
– Abdulezzak bin Ahmed el Kaşani, d. 730 (m. 1330), Şerh-i Hadis
– Cemaleddin Mehmed bin Abdullah bin Malik el Nahavi el Endülüsi, d. 672 (m. 1273), Şevahid el Tezih vel Tashih el Müşkülat el Cami el Sahih
– Muhabbeddin Ahmed bin Abdullah bin Mehmed el Taberi el Mekki, d. 694 (m. 1295), İlm el Hakim el Hadis el Hakim
– Osman bin Abdurrahman el Şehrizori el Şafii el Dımışki, d. 643 (m. 1245), Ulum el Hadis
– Bedreddin Mahmud bin Ahmed el Ayani el Halebi, d. 855 (m. 1451), İmdat el Kari bi Şerh-i Sahih el Buhari
– Carullah Mahmud bin Ömer el Zemahşeri, d. 538 (m. 1143), El Faik fi Garib el Hadis
– El İmam el Azam Ebu Hanife el Numan bin Sabit el Kufi, d. 150 (m. 767), Mesned-i Ebu Hanife
– El İmam Mehmed bin İdris el Şaii el Karaşi, d. 204 (m. 819), Mesned-i el Şafii
– El İmam Ahmed bin Habel el Şeybani, d. 241 (m. 855), Mesned-i İbn Hanbel
– Ebu Davud Süleyman bin Davud bin El Carud el Talasi, d. 204 (m. 819), Mesned-i el Talasi
– El İmam Malik, d. 179 (m. 795), el Muta
Siyer (Peygamberin hayatını araştıran İslam ilmi)
– İbn Teymiye, d. 724 (m. 1324), Risalet fi Ruyet-i Allah hel Kanet bayani Reise
– Kemaleddin Mehmed bin Abdulvahab el Sivasi bin el Hamam d. 861 (m. 1457), Risalet fi Ziyaret Kabir el Nebi
– Ebu el Kasım el Hadis el Nişaburi, d. 406 (m. 1015), Risaletbi Tab el Nebi
– Mehmed bin İsa el Tirmizi, d. 279, Şemail-i el Nebi
– Hüccetül İslam Muhammed bin Muhammed el Gazali Ebu Hamid, d. 505 (m. 1111), Kitab fi Ahval-i Veladet el Resul
– Ahmet bin Farisi, h. 395 (m. 1005), Muhtasal el Siyet el Nebeviye
– Bedreddin Muhammed bin İbrahim bin Cemaat el Kenani, d. 733 (m. 1332), El Muhtasar el Kebir fi Siret-i Seyyidina Resullullah
– İbn Hacer, d. 974 (m. 1566), Mülahaza el Mevlid-i Nebeviye
Fıkıh (İslam Hukuku)
– Burhaneddin İbrahim bin Ebubekir el Hanefi el Trablusi, d. 743 (m. 1342), El İsaf fi Ahkam el Evkaf
– Ali bin İbrahim el Trablusi el Hanefi, d. 758 (1357), Enfa el Usul ali Tahrir el Mesail
– Şemseddin Ahmed bin Süleyman bin Kemal Paşa, d. 940 (m. 1533), İzah el Islah
– Zeyneleddin Mehmed bin Ebubekir bin Abdülkadir el Razi el Hanefi, d. 666 (m. 1268), Tuhfetü’l Mülk
– Tahir bin Selam bin Kasım el Nasiri el Horezmi, d. 771 (m. 1369), Cevahir el Fıkıh
– Yakup Paşa bin Hızır Bey, d. 891 (m. 1486), Haşiyet ali Vakay-ı el Rivaye el Burhaneddin bin Sadır el Şeriat
– Ebu Elis Nasır bin Mehmed el Semerkandi, d. 383 (m. 993), Hazinetü’l Fıkıh
– Muhammed bin Ali bin Muhammed, Alaadin el Hısnkeyfi, d. 1088 (1677), El dar el Muhtar fi Şerh Tenvir el Ebsar
– Sadr el Şeriat Abdullah el Mesud, Risalet fi El Tahir min Eh Hayz
– Mahmud bin Hamzat el Aydınıi Güzelhisari el Rumi el Hanefi, d. 1010 (m. 1601), Risalet fi El Kadir el Mesnun min el Hayat
– İbn Kemal Paşa, d. 940 (m. 1533), Risalet fi Ma el Vuzu’
– Mehmed bin İbrahim bin Ahmed el Hanefi el Edirnevi, d. 1136 (m. 1723), Riyaz el Kasimin fi Mesele el Hayatan
– Mahmud bin Ahmed el Ayni Bedreddin, d. 855 (m. 1451), Rumuz el Hakaik fi Şerh Kenz el Dakik i Nefsi
– El Mevali Dede Efendi el Bursevi el Hanefi, d. 973 (m. 1565), El Siyaset el Şerait
– Hüsameddin Ömer bin Abdulaziz ibn Maze el Şehid el Buhari, d. 536 (m. 1141), Şerh-i Edeb el Gazi el Ebu Bekir el Hisaf
– Alaaddin Ali bin Mehmed el Semerkandi el Gazi, d. 535 (m. 1140), Şerh-i Muhtasal el Tahlavi Ahmed bin Mehmed
– Ebunasır Ahmed bin Muhammed el Bağdadi el Akdi, d. 474 (m. 1081), Şerh-i Muhtasar el Kaduri Ahmed bin Muhammed
– İbrahim bin Süleyman el Konevi el Rumi, d. 832 (m. 1429), Şerh el Cami el Kebir el Muhammed bin el Hasan el Şibani
– Sadık Muhammed bin Ali el Sakızi, d. 1099 (m. 1688), Suretü’l Fetva
– Hacı Resul bin Salih el Aydıni, d. 978 (m. 1570), El Fetva-yı Ali Asih el Rivayet el Kavliye
– Hamid Efendi bin Muhammed el Amedi el Kavuni, d. 980 (m. 1572), El Fetvayi el Hamidiye
– El Hamid bin Mansur bin Mahmud el Avazcendi, d. 592 (m. 1196), Fetvayi Gazi Han
– Mahmud bin Hasan bin Hamit el Dımişki el Hanefi el Üsküdari, d. 1175 (1761), El Kav el Zahir fi Cevaz bis el Ahmed
– Yusuf bin Mhmud bin Muhammed el Tahrani el Razi, d. 794 (1392), Keşf el Rakaik (el Hakaik) şerh kenz el Dakaik
– Hüseyin bin Nasuh el Bosnevi, 1054, Mecmu-i Tercih el Niyet ind Tariz el Beyanat
– Muhammed bin Katibüddin el İzniki, d. 885 (m. 1480), Mürşidü’l Mütehallin fi Ada el Nagah
– İbrahim bin Yusuf Abdullah el Boluni, d. 1041 (m. 1631), Mesail-i el Cenaiz
– Alaaddin Ali bin Halil el Trablusi el Kudusi, d. 844 (m. 1440), Main el Hakim fima Yetereddüd bin el Hasimin min el Hakim
– Cemaleddin Ahmed bin Mahmud el Gaznevi, d. 593 (m. 1197), El Mukaddime
– Nasreddin Muhammed bin Yusuf el Hüseyni el Semerkandi, d. 556 (m. 1161), El Mültekad fi el Fakih
– Ebu Abdullah Hüsameddin el Hasan bin Şerif el Arhavi el Hanefi, d. 770 (m. 1368), Manzume-i Dürur el Bahar
– Muhammed bin Mustafa el Vani el Meşhur, d. 1000 (m. 1592), Nakd el Dürur
– El İmam el Şafi Muhammed bin İdris, d. 204 (m. 819), Alam
– Cemaleddin Yusuf bin İbrahim el Erdebili el Şafii, 799 (m. 1397), El Envar el Amal el Ebrar
– Ebu İshak İbrahim bin Ali el Şirazi, d. 476 (m. 1083), El Tenbiye
– İbn el Sakali Fahreddin Muhammed bin Muhammed, d. 271 (m. 884), El Tenciz fi Tashih el Taciz
– Taceddin Abdulvahab bin Ali el Üskübi, d. 771 (m. 1369), Nuşye el Tashih el Nuvi
– Burhaneddin İbrahim bin Muhammed el Meşhur Baltacı, d. 813 (m. 1410), Risalet fi Salat el Tesbih
- Ebu Şecai Muhammed bin el İhsan bin Ahmed, d. 488 (m. 1095), Gayet el İhtisar
– El İmam el Gazali Ebu Hamid, 505 (m. 1111), el Vesait fi el Mezheb
– Muhyiddin bin el Arabi, d. 638 (m. 1240), Talik ali Risalet fi el Selat
– İbn Teymiye Ahmed bin Abdulhalim, d. 728 (m. 1328), Acubet el Fıkıh vel Tevhid
Risalet fi il Miya
Risalet fi Taklid el Müslimin ve Hayhud ve Nisari
Risalet fi El Fıkıh
El Siyaset el Şerait
– Ibn Kayyum el Cevziye, d. 754 (m. 1353), Ahkam ehl-i El İmat
– El İmam Ahmed bin Hanbeli, d. 241 (m. 855), Risalet el Salah
– İbrahim bin Hamid Gözübüyük, 1253, Risalet fi el Besmele
– Mekki bin Ebu Talip el Kaysi, d. 437 (m. 1045), Müşkül-i Arab el Kur’an
– El İmam el Şafi Muhammed bin İdris, d. 204 (m. 819), Mesned el İmam el Şafii
– Sadr el Şeriat Abdullah bin Mesud, d. 747 (m. 1346) Şerh ve Gayet el Rivayet fi Mesail el Hidayet
Kültür Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, Irak’ta yağmalanan el yazmalarının bilançosunu çıkardı.
Irak’taki 113 kütüphane’de 1494’ü Türkçe olmak üzere toplam 82 bin 258 el yazması bulunuyordu. İnsanlık tarihinin en önemli yazılı kaynakları arasında yer alan Irak’taki binlerce el yazması, yüzlerce yıl önce Moğol istilasında yağmalanan Bağdat kütüphanesindeki eserlerle aynı kaderi paylaştı.
Türkçe el yazmalarının 1279’u Bağdat ve 4 bin 412’si ise Irak Ulusal kütüphanesi’nde korunuyordu. Savaşın ardından yağmalanan Irak’ın 113 kütüphanesinde bulunan toplam 82 bin 258 el yazmasının son durumu bilinmiyor. Savaştan önce 4 bin 412 nadir eserin korunduğu Irak Ulusal Kütüphanesi’nde ayrıca 417 bin cilt kitap da yer alıyordu.
Bağdat'taki zengin kütüphaneler
Araştırmaya göre, Bağdat’ta bulunan 41 kütüphanede 1279’u Türkçe olmak üzere toplam 53 bin 22 el yazması korunuyordu. Bağdat’taki kütüphaneler arasında el yazmaları açısından en zengini ‘Saddam El Yazmaları Kütüphanesi’ydi. Bu kütüphanede, 786’sı Türkçe olmak üzere toplam 40 bin 214 el yazması yer alıyordu. Ayrıca Bağdat’taki Evkaf Kütüphanesi’nde 5 bin 147, Naji Mahfuz Koleksiyonu’nda 662, Qadiriya Kütüphanesi’nde ise 1544 el yazması korunuyordu.
Öte yandan Basra’daki 3 ayrı kütüphanede 10’u Türkçe olmak üzere 2 bin 114 eser yer alırken, Dohuk’daki bir kütüphanede 16, El Divaniye’de 2 ayrı kütüphanede 236, El Hilla’da 4 ayrı kütüphanede 86, Erbil’deki 2 kütüphanede 10’u Türkçe 50, Nasıriye’deki 3 kütüphanede 304, Samarra’daki 2 kütüphanede ise 41 el yazması bulunuyordu.
Kerbela’daki 19 kütüphanede ise çoğunluğu fıkıh, kelam, Kuran, mantık, felsefe, edebiyat, dil ve gezi konularında yazılmış Farsça ve Arapça 2 bin 337 el yazması yer alıyordu. Kerkük’teki 5 kütüphanede 23’ü Türkçe toplam 117 yazma eser korunurken, Musul’daki 9 ayrı kütüphanede ise 135’i Türkçe olmak üzere toplam 6 bin 810 yazma eser bulunuyordu. Necef’deki 17 kütüphanede ise 20’si Türkçe toplam 12 bin 159 el yazması korunurken, Süleymaniye’deki 2 kütüphanede 17’si Türkçe toplam 4 bin 430 el yazması, El Samava’da 11, Saddam’ın doğduğu kent olan Tıkrit’te 28, El Zubayir’de ise 25 el yazması yer alıyordu.
